Μεσογειακή Δίαιτα και παχυσαρκία

(To παρακάτω κείμενο είναι η εργασία μου για μάθημα του πρώτου έτους της σχολής Διαιτολoγίας Queen Margaret University)

1. Περίληψη

           Η μεσογειακή διατροφή αφορά ένα μοντέλο διατροφής που ακολουθούσαν στην λεκάνη της Μεσογείου την δεκαετία του 1960 με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, όπως είναι η υψηλή κατανάλωση λαχανικών και φρέσκων φρούτων και η χρήση του ελαιολάδου ως κύρια πηγή λίπους (Schroder 2006).

           Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει την παχυσαρκία ως την αφύσικη ή υπερβολική συσσώρευση λίπους που παρουσιάζει κίνδυνο για την υγεία (WHO nd).

Δεν προκύπτει ισχυρή σύνδεση της παραδοσιακής μεσογειακής διατροφής με την μείωση του κινδύνου παχυσαρκίας, αλλά όσο καλύτερα εφαρμόζεται, τόσο δείχνει να μειώνεται ο κίνδυνος μεγάλης αύξησης βάρους σε βάθος χρόνου.

Λέξεις κλειδια

Παχυσαρκία, Αύξηση βάρους, Μεσογειακή διατροφή, Διατροφικό πρότυπο

2. Εισαγωγή

           Η παραδοσιακή μεσογειακή διατροφή χαρακτηρίζεται από τις διατροφικές συνήθειες που είχαν οι ελαιοπαραγωγικές περιοχές της Μεσογείου στην δεκαετία του 1960, στις οποίες οι κάτοικοι είχαν ένα από τα υψηλότερα προσδόκιμα ζωής στον κόσμο, παρά το κάπνισμα και την κατανάλωση λίπους (κυρίως με την μορφή ελαιολάδου) και κρασιού (Keys 1995).

Μετά από βιβλιογραφική ανασκόπηση με την χρήση μηχανής αναζήτησης για την εύρεση επιστημονικών μελετών και άρθρων αναλύεται τι είναι η μεσογειακή δίαιτα, ποια είναι τα ιστορικά της στοιχεία και τα βασικά της συστατικά και αναφέρονται επιγραμματικά τα κυριότερα οφέλη που δείχνει να έχει στην υγεία. Στην συνέχεια γίνεται μια ανάλυση του τι είναι παχυσαρκία, τι μπορεί να ευθύνεται για την ύπαρξή της, ποια είναι τα κύρια συμπτώματα και οι πιθανές θεραπείες της και πώς η μεσογειακή διατροφή μπορεί να την επηρεάσει.

3. Μεσογειακή Δίαιτα

3.1. Ορισμός

           H μεσογειακή διατροφή βασίζεται στην τυπική διατροφή που κατανάλωναν στην Κρήτη και σε μεγάλο μέρος της υπόλοιπης Ελλάδας, καθώς και την Νότια Ιταλία στις αρχές της δεκαετίας του 1960, όπως αυτή περιγράφηκε από τον Ancel Keys. Εκεί το προσδόκιμο ζωής των ενηλίκων ήταν από τα υψηλότερα στον κόσμο και τα ποσοστά στεφανιαίας νόσου, ορισμένων καρκίνων και άλλων ασθενειών ήταν από τα χαμηλότερα. Η εργασία στο χωράφι ή στην κουζίνα είχε ως αποτέλεσμα έναν τρόπο ζωής που περιλάμβανε τακτική σωματική δραστηριότητα και συσχετίστηκε με χαμηλά ποσοστά παχυσαρκίας (Keys 1995; Willett et al. 1995).

3.2. Ιστορικά στοιχεία

           Η περιοχή της Μεσογείου υπήρξε για 5000 χρόνια, ένα σταυροδρόμι ανθρώπων, ιδεών, πολιτισμών και θρησκειών. Τα ελαιόδεντρα, το σιτάρι και τα αμπέλια υπήρχαν ανέκαθεν, όμως όλη αυτή η ανταλλαγή οδήγησε στην εισαγωγή διάφορων φυτών και λαχανικών από άλλες περιοχές, τα οποία σύντομα έγιναν αναπόσπαστο μέρος της διατροφής των ντόπιων, όπως πχ τα πορτοκάλια, τα λεμόνια, οι ντομάτες και οι μελιτζάνες. Ο τρόπος αυτός ζωής διαμορφώθηκε κυρίως από τις κλιματολογικές συνθήκες, το καλό κλίμα, την φτώχεια και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν τότε στις περιοχές εκείνες οι άνθρωποι που ζούσαν εκεί, οι οποίοι, παρά το ότι είχαν πολύ ελλιπές σύστημα υγείας σε σχέση με την Βόρεια Ευρώπη και Βόρεια Αμερική και κάπνιζαν περισσότερο, είχαν υψηλότερο προσδόκιμο ζωής (Trichopoulou et al. 1997).

3.3. Βασικά συστατικά

           Η διατροφή βασίζεται κυρίως σε τροφές φυτικής προέλευσης (φρούτα, λαχανικά, ψωμιά, δημητριακά, πατάτες, φασόλια, ξηρούς καρπούς και σπόρους), το ελαιόλαδο ως την κύρια πηγή λίπους, τα γαλακτοκομικά προϊόντα με χαμηλά λιπαρά (κυρίως τυρί και γιαούρτι), ενώ τα ψάρια και τα πουλερικά καταναλώνονταν σε χαμηλές έως μέτριες ποσότητες. Αυγά κατανάλωναν έως τέσσερα την εβδομάδα, το κόκκινο κρέας ήταν σπάνιο και επίσης κατανάλωναν μικρή ποσότητα κρασιού καθημερινά, συνήθως με κάποιο γεύμα. Πρόκειται για μια διατροφή που είναι χαμηλή σε κορεσμένα λιπαρά (<ή = 7-8% της ενέργειας, αν και μπορεί να φτάσει και έως το 10%) και υψηλή περιεκτικότητα σε πολυακόρεστα λιπαρά οξέα (ειδικά ωμέγα-3) και φυτικές ίνες (27-37 g την ημέρα). Το λίπος αποτελεί το 25% έως και το 40% των καταναλωθέντων θερμίδων, ανάλογα την περιοχή (Willett et al. 1995, Magriplis et al. 2019; Trichopoulou et al. 1997).

Εικόνα: Πυραμίδα μεσογειακής διατροφής: ένας τρόπος ζωής για σήμερα. Οδηγίες για τον ενήλικο πληθυσμό (Salas – Salvado et al 2020).

3.4. Οφέλη στην υγεία

           Η κατανάλωση μιας μεσογειακής διατροφής έχει συσχετιστεί με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης πολλαπλών χρόνιων ασθενειών και αύξησης του προσδόκιμου ζωής. Διάφορες τυχαιοποιημένες κλινικές δοκιμές έχουν δείξει ευεργετική επίδραση στην πρωτογενή και δευτερογενή πρόληψη καρδιαγγειακών παθήσεων, στον διαβήτη τύπου 2, στην κατάθλιψη, στην παχυσαρκία, στον καρκίνο του μαστού και του εντέρου και στην γνωστική μείωση. Οδηγεί σε βελτίωση του λιπιδικού προφίλ, προστατεύει από το οξειδωτικό στρες, τις φλεγμονές, βελτιώνει τις ορμόνες και το μικροβίωμα οδηγώντας σε καλύτερη μεταβολική υγεία. Έχει βρεθεί επίσης πως έχει ευεργετικές επιδράσεις και στην αποφρακτική άπνοια ύπνου, ενώ μπορεί να λειτουργήσει θετικά στην υγεία γυναικών στην εμμηνόπαυση (Tosti et al. 2018; Widmer et al. 2015; Georgoulis et al. 2020; Dodge 2019; Cano et al. 2020).

4. Ασθένεια: παχυσαρκία

4.1. Ορισμός

Η παχυσαρκία ορίζεται ως η αφύσικη ή υπερβολική συσσώρευση λίπους που παρουσιάζει κίνδυνο για την υγεία. Ένας άλλος τρόπος υπολογισμού της είναι ο δείκτης μάζας σώματος (ΔΜΣ). Ο δείκτης μάζας σώματος είναι ο αριθμός που προκύπτει όταν κάποιος διαιρέσει το βάρος σε χιλιόγραμμα με το ύψος στο τετράγωνο (kg/m2). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, υπέρβαρος είναι όποιος έχει ΔΜΣ μεταξύ 25 και 29.9, ενώ παχύσαρκος όποιος έχει ΔΜΣ μεγαλύτερο από 30 (WHO nd; Mehrzad 2020).

Άλλος χρήσιμος δείκτης για τον ορισμό της παχυσαρκίας είναι η διάμετρος της περιφέρειας της μέσης, ιδίως σε άτομα με ΔΜΣ μικρότερο από 35 (Park 2019).

4.2. Αιτιολογία

           Η πιο απλή αιτιολογία για την παχυσαρκία θα ήταν πως οι άνθρωποι που είναι παχύσαρκοι καταναλώνουν περισσότερες θερμίδες από όσες καίνε. Πρόκειται όμως για πολυπαραγοντικό ζήτημα και μάλιστα φαίνεται να υπάρχουν στοιχεία, τόσο από τις ΗΠΑ όσο και από το Ηνωμένο Βασίλειο, ότι στην πραγματικότητα οι άνθρωποι έχουν μειώσει τη συνολική πρόσληψη ενέργειας.. Η ρύθμιση του σωματικού βάρους και του λίπους είναι πολύ περίπλοκη και σχετίζεται με διάφορους συμπεριφορικούς, γενετικούς, ενδοκρινικούς, ψυχολογικούς, κοινονικοοικονομικούς, ιατρικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, ή την λήψη συγκεκριμένων φαρμάκων (Park 2019; Mehrzad 2020; Kerns et al. 2020).

4.3. Συμπτώματα

           Η παχυσαρκία είναι ένας σημαντικός παράγοντας κινδύνου για νοσηρότητα και θνησιμότητα από πολλαπλές ασθένειες (Kiwanuka 2020).      

Οι επιδράσεις της παχυσαρκίας μπορεί να είναι σωματικές (ενδεικτικά μπορεί να οδηγήσει σε μεταβολικό σύνδρομο, διαβήτη, υπέρταση, καρδιαγγειακή νόσο, εγκεφαλικό, άσθμα, υπνική άπνοια, κάποια είδη καρκίνων κ.α.), ψυχολογικές (ενδεικτικά μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένη αυτοπεποίθηση, διαταραχές διάθεσης, διατροφικές διαταραχές, θέματα με την σεξουαλική ζωή), καθώς και να οδηγήσει σε μείωση της εν γένει ποιότητας ζωής του υπέρβαρου/παχύσαρκου (Kiwanuka 2020).

4.4. Θεραπεία

Προκειμένου να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά αυτή η ασθένεια, πρέπει να ακολουθηθεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση, η οποία περιλαμβάνει τροποποίηση συμπεριφοράς, διατροφή και άσκηση και, όταν χρειάζεται, φάρμακα κατά της παχυσαρκίας.

Σύμφωνα με τις οδηγίες που ορίζονται από την Αμερικάνικη Ένωση Νοσοκομείων και το Αμερικάνικο Κολλέγιο Καρδιολογίας, η επιλογή της θεραπείας για την παχυσαρκία πρέπει να βασίζεται στον Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) του ασθενούς και να είναι ανάλογη με τον καρδιομεταβολικό κίνδυνο που διατρέχει (Πίνακας 1). Αν υπάρχει αυξημένος αριθμός ΔΜΣ, αυξάνεται επίσης η ανάγκη εντονότερης θεραπείας. Γενικά, κάθε ασθενής πρέπει να ξεκινά αρχικά με αλλαγή τρόπου ζωής, ιδανικά για 6 μήνες πριν στραφεί σε φάρμακα κατά της παχυσαρκίας. Εάν ένας ασθενής αποτύχει στην τροποποίηση του τρόπου ζωής και στην φαρμακοθεραπεία, η χειρουργική επέμβαση και η χρήση ορισμένων συσκευών είναι τα επόμενα, πιθανά βήματα (Palmer et al. 2017).

Πίνακας 1.(Κριτήρια για τη θεραπεία της παχυσαρκίας με βάση τις κατευθυντήριες γραμμές (βάσει του ΔΜΣ και των συννοσηρών συνθηκών)

5. Σύνδεση Μεσογειακής Δίαιτας με παχυσαρκία

Δεν υπάρχουν πολλές μελέτες που να εξετάζουν το αν η μεσογειακή διατροφή λειτουργεί θετικά στην πρόληψη της παχυσαρκίας.

Σε μια μελέτη ενός ισπανικού πληθυσμού φάνηκε να υπάρχει μια αντίστροφη σχέση του ΔΜΣ με την μεσογειακή διατροφή και η μεσογειακή διατροφή να μειώνει τον κίνδυνο παχυσαρκίας. Αυτή η σύνδεση όμως της μεσογειακής δίαιτας με τον ΔΜΣ δεν φάνηκε σε άλλη μελέτη σε μεγάλο δείγμα ελληνικού πληθυσμού, ενώ σε τρίτη μελέτη υπήρξε αύξηση βάρους σε όλους τους συμμετέχοντες κατά την διάρκεια της διετούς παρακολούθησής τους, αλλά ήταν μικρότερη σε όσους ακολουθούσαν μια πιο τυπική μεσογειακή δίαιτα με δημητριακά, λαχανικά, φρούτα, όσπρια, ψάρια, ξηρούς καρπούς, ελαιόλαδο, γαλακτοκομικά με πλήρη λιπαρά, μέτρια κατανάλωση κόκκινου κρασιού και κρέατος.

Αναλυτικότερα η κατανάλωση κρέατος και γλυκών, καθώς και γρήγορου φαγητού μειώνεται με την εφαρμογή μιας κλασσικής μεσογειακής διατροφής, με πολλά λαχανικά, φρούτα, όσπρια, ψάρια, δημητριακά, ξηρούς καρπούς και με μέτρια κατανάλωση κρέατος και κρασιού, όπως έδειξε μια μελέτη ενός μεγάλου ισπανικού πληθυσμού. Το ίδιο αυξάνεται και η αναλογία κατανάλωσης ακόρεστων λιπαρών σε σχέση με τα κορεσμένα, καθώς και η κατανάλωση φυτικών ινών και νερού. Η πιστότερη εφαρμογή της μεσογειακής δίαιτας δείχνει να σχετίζεται με αυξημένη δραστηριότητα και λιγότερο κάπνισμα και κατανάλωση αλκοόλ, καθώς και με χαμηλότερη ενεργειακή πυκνότητα. Όλα αυτά δείχνουν να μειώνουν τον κίνδυνο εμφάνισης παχυσαρκίας, τόσο σε άντρες, όσο και σε γυναίκες (Schröder et al. 2004).

Σε άλλη μελέτη, φάνηκε πως η κατανάλωση ελαιολάδου, ξηρών καρπών και γαλακτοκομικών με πλήρη λιπαρά (όλες τροφές με υψηλή ενεργειακή πυκνότητα) δεν συνδέονται με αύξηση βάρους, αντιθέτως η μεσογειακή διατροφή και τα πλήρη σε λιπαρά γαλακτοκομικά δείχνουν να δρουν προστατευτικά έναντι αυτής. Η υψηλή κατανάλωση ελαιολάδου μπορεί επίσης να συνδέεται με την υψηλότερη κατανάλωση φυτικών τροφών, ιδίως λαχανικών με την μορφή σαλάτας. Μεγάλη σημασία δείχνει να έχει η ποσότητα της σωματικής δραστηριότητας, η οποία αποτελεί κρίσιμη παράμετρο ενός μεσογειακού τρόπου ζωής. Τα επιδημιολογικά στοιχεία υποστηρίζουν τον επιζήμιο ρόλο ενός καθιστικού τρόπου ζωής στην αύξηση της επιδημίας παχυσαρκίας στις χώρες της Μεσογείου (Villegas et al. 2005).

Η ρύθμιση της πρόσληψης τροφής είναι μια πολύπλοκη διαδικασία, που επηρεάζεται τόσο από την πρόσληψη τροφής, όσο και από διάφορους περιβαλλοντικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Οι επιλογές τροφών επηρεάζουν την πείνα και τον κορεσμό κατά τη διάρκεια του φαγητού (που τελικά θα οδηγήσει στη διακοπή της κατανάλωσης φαγητού), αλλά έχουν ιδιαίτερη σημασία και για την αίσθηση κορεσμού ανάμεσα στα γεύματα, γεγονός που με την σειρά του επηρεάζει την συνολική κατανάλωση ενέργειας.

Η μεσογειακή δίαιτα θεωρείται πως βοηθά σε όλα αυτά, αλλά οι ακριβείς μηχανισμοί λόγω των οποίων αυτό συμβαίνει, δεν είναι ακόμα ξεκάθαροι.

6. Βιβλιογραφία

CANO, A., MARSHALL, S., ZOLFAROLI, I., BITZER, J., CEAUSU, I., CHEDRAUI, P., DURMUSOGLU, F., ERKKOLA, R., GOULIS, D., HIRSCHBERG, A., KIESEL, L., LOPES, P., PINES, A., VAN TROTSENBURG, M., LAMBRINOUDAKI, I. and REES, M., 2020. “The Mediterranean diet and menopausal health: An EMAS position statement”. Maturitas. vol. , 139, pp. 90-97.

D. PALMER, K. and M. APOVIAN, C., 2017. Nutrition in the prevention and treatment of disease. 4th ed. Boston, MA: Academic Press.

DODGE, D., CARRIER, V. and TOURGEMAN, I., 2019. “Potential Cognitive Benefits of the Mediterranean Diet”. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation. vol. , 100, no. , 12, p. e216.

GEISLER, B., 2016. “Cardiovascular Benefits of the Mediterranean Diet Are Driven by Stroke Reduction and Possibly by Decreased Atrial Fibrillation Incidence”. The American Journal of Medicine. vol. , 129, no. , 1, p. e11.

GEORGOULIS, M., YIANNAKOURIS, N., KECHRIBARI, I., LAMPROU, K., PERRAKI, E., VAGIAKIS, E. and KONTOGIANNI, M., 2020. “The effectiveness of a weight-loss Mediterranean diet/lifestyle intervention in the management of obstructive sleep apnea: Results of the “MIMOSA” randomized clinical trial”. Clinical Nutrition.

GILL, T. and GRACE, C., 2015. Managing and preventing obesity. King’s College Hospital, London, UK: Woodhead Pub.

KERNS, J. and FISHER, M., 2020. “Epidemiology, pathophysiology and etiology of obesity in children and adolescents”. Current Problems in Pediatric and Adolescent Health Care. vol. , 50, no. , 9, p. 100869.

KEYS, A., 1995. “Mediterranean diet and public health: personal reflections”. The American Journal of Clinical Nutrition. vol. , 61, no. , 6, pp. 1321S-1323S.

KIWANUKA, E., 2020. Obesity Global Impact and Epidemiology. Department of Plastic and Reconstructive Surgery, Rhode Island Hospital, The Warren Alpert Medical School of Brown University, Providence, RI, United States: Elsevier.

MAGRIPLIS, E., ANDREOU, E. and ZAMPELAS, A., 2019. Nutrition in the Prevention and Treatment of Abdominal Obesity. 2nd ed.

MEHRZAD, R., 2020. Obesity Global Impact and Epidemiology. Department of Plastic and Reconstructive Surgery, Rhode Island Hospital, The Warren Alpert Medical School of Brown University, Providence, RI, United States: Elsevier.

“Obesity”. [no date]. [viewed 21 January 2021]. Available from: https://www.who.int/health-topics/obesity#tab=tab_1

PARK, A., 2019. “Pathophysiology and aetiology and medical consequences of obesity”. Medicine. vol. , 47, no. , 3, pp. 169-174.

SÁNCHEZ-VILLEGAS, A., BES-RASTROLLO, M., MARTÍNEZ-GONZÁLEZ, M. and SERRA-MAJEM, L., 2005. “Adherence to a Mediterranean dietary pattern and weight gain in a follow-up study: the SUN cohort”. International Journal of Obesity. vol. , 30, no. , 2, pp. 350-358.

SCHRODER, H., 2007. “Protective mechanisms of the Mediterranean diet in obesity and type 2 diabetes”. The Journal of Nutritional Biochemistry. vol. , 18, no. , 3, pp. 149-160.

SCHRÖDER, H., MARRUGAT, J., VILA, J., COVAS, M. and ELOSUA, R., 2004. “Adherence to the Traditional Mediterranean Diet Is Inversely Associated with Body Mass Index and Obesity in a Spanish Population”. The Journal of Nutrition. vol. , 134, no. , 12, pp. 3355-3361.

TOSTI, V., BERTOZZI, B. and FONTANA, L., 2017. “Health Benefits of the Mediterranean Diet: Metabolic and Molecular Mechanisms”. The Journals of Gerontology: Series A. vol. , 73, no. , 3, pp. 318-326.

TRICHOPOULOU, A. and LAGIOU, P., 2009. “Healthy Traditional Mediterranean Diet: An Expression of Culture, History, and Lifestyle”. Nutrition Reviews. vol. , 55, no. , 11, pp. 383-389.

Μετάφραση – επιμέλεια: Dietonian

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση/αντιγραφή ή άλλη χρήση, χωρίς ξεκάθαρη αναφορά αυτού του δικτυακού τόπου ως πηγή του κειμένου.

Φωτογραφία εξωφύλλου: freepik.com

ΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΤΟΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΤΑ ΒΡΕΙΤΕ ΕΔΩ.

ΠΡΟΣΟΧΗ: ΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΕ ΑΥΤΟΝ ΤΟΝ ΙΣΤΟΤΟΠΟ, ΕΧΟΥΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΣΚΟΠΟ ΚΑΙ ΔΕΝ ΠΡΟΟΡΙΖΟΝΤΑΙ ΓΙΑ ΝΑ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΗΣΟΥΝ ΤΗΝ ΣΥΜΒΟΥΛΗ ΤΟΥ ΓΙΑΤΡΟΥ ΣΑΣ. ΤΟ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ ΔΕΝ ΠΑΡΕΧΕΙ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ, ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ. ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ ΔΕΝ ΣΤΟΧΕΥΟΥΝ ΣΤΗΝ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ. ΕΑΝ ΕΧΕΤΕ ΚΑΠΟΙΑ ΣΟΒΑΡΗ ΑΣΘΕΝΕΙΑ Ή ΘΕΜΑ ΥΓΕΙΑΣ, ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΕΙΤΕ ΤΟΝ ΙΑΤΡΟ ΣΑΣ